دمی با خیام
اشاره: چند شب پیش به درخواست دوستان در جمعی صمیمی پس از خواندن یکی از رباعیات کمی درباره خیام صحبت کردم. آنچه در زیر می آید خلاصه ای است از آن سخنان که عزیزی تقریر کرده است . فایل صوتی هم بعد از ارسال تقدیم خواهد شد .
من هیچ ندانم که مرا آنکه سرشت
از اهل بهشت کرد یا دوزخ زشت
جامی و بتی و بربطی بر لب کشت
این هرسه مرا نقد و تو را نسیه بهشت
تاکید خیام در مصرع اول بر «هیچ» بسیار معنا دارد . یعنی نه من می دانم که بهشتی یا دوزخی هستم « تسلیم تقدیر» و نه آنکه من را سرشت ، می داند « انتخاب اختیار»
در اینجا منظور از سوژه ی سرشت ساز، خدای خالق نزد ادیان و مومنین نیست که احیانا کسی با ظاهر بینی حکم بر کفر گوینده یعنی خیام دهد بلکه منظور از سوژه سرشت ساز واکنش متعامل انسان و محیط است که سرنوشت ما را معین می کند . در سطح فردی عوامل موثر عبارتند از : استعداد و علاقه و تلاش. و در سطح محیطی عوامل موثر عبارتند از :ساختار و امکانات و شانس یا بخت،
خیام می گوید هیچ کدام از این عوامل مطلقا و کاملا در اختیار من نیست که بتوانم در دنیا و آخرت بویژه در دنیا برای خودم بهشت یا دوزخ بسازم .
بنابراین نه بهشتیان دنیا زی شایسته است مغرور شوند که بهشتی هستند و نه دوزخیان روی زمین مایوس از رستگاری و سعادت و چه بسا در دنیا یا عقبی سرگذشت متفاوتی پیدا کنند.
بنابراین شرط عقل آن است که دستاویز من در این جهان ناپایدار و نامعلوم سه چیز باشه
اول : جام به معنای ظرف حاوی می و حال مستی که اکنون و حال را برای انسان معنا می بخشد و آدمی را از غم گذشته و ترس آینده رها می کند
(درباره می و مستی و تفاسیر افراط و تفریطی جداگانه بحثی خواهم داشت)
دوم:بت که کنایه از یار جانی و همدل و هم سخن است اعم از زن و مرد. خیام و حکمای ایرانی از یار تفسیر فراجنسیتی دارند زیرا تلذذ جنسی و تنانگی مد نظر آنها نیست .یار کسی است که محضر و حضور او موجب طرب و امید و حضور قلب می شود نه اضطراب و تکدر خاطر.
سوم : بربط هم اشاره به ساز و آواز و صدای هارمونیک و دلنشین دارد که از طبیعت یا از حنجره خوانندگان و آوازه خوانان یا از سازها بیرون آمده و روح و جان انسان را جلا می دهد و با تنظیم ذهن و زبان وجود آدمی سامان می یابد.
خیام بزرگ به ما می گوید هر لحظه ای از زندگی که توام با درک لحظه و حال و اکنون و حضور یار و استماع صوت و صدا و نغمه دلنشین نباشد به فنا و باطل گذشته است . شور بختی در نظرگاه خیام و حافظ دقیقا یعنی همین .اینکه هر کس چه مصداقی بر این سه معنا و مفهوم حمل می کند به سطح درک و تجربه و آرمان و ارزشها ی او باز می گردد
یکی صدا را در آسمان جستجو می کند ویکی در طبیعت و دیگری در تار و سنتور. هیچ کدام بر دیگری تقدم منزلتی ندارند .یکی یار را در دلبر دیگری در دوست و دیگری در مراد و رهنما .آنچه از نظر خیام مهم است بودن در این وضعیت فرحناک هستی است و لاغیر
