گفتگو و فرار از مطلق گرایی و نسبی اندیشی
گرانی کتاب در نمایشگاه کتاب امسال تهران باعث شد در غرفه ها بیشتر تماشاگر کتاب ها باشم تا خریدار. اما از تکنیک اقتصادی نویی برای خرید تعدادی کتاب استفاده کردم. کتابهایی که موضوعات ان مورد علاقه من بود اما بعلت چاپ قدیمی از افزایش قیمت مصون مانده بود را رصد کرده و در حد وسع خریداری کردم. بخت یارم بود که از غرفه انتشارات علمی و فرهنگی کتابی را خریداری کردم به نام “فوکو و گفت وگوی اجتماعی : فراسوی چند پارگی ” نوشته کریستوفر فالزن استاد فلسفه دانشگاه ملی استرالیا و ترجمه بهمن باینگانی که الحق ترجمه دقیق و شیوای او ستودنی است . کتاب متنی سنگین و فلسفی دارد البته نه از آن متن های پیچیده غیر قابل فهم بلکه متنی پیچیده و گویا و رسا که محتوای ان قابل تقلیل و تنزل به واژه هایی سطحی تر نیست . اما انچه بیشتر از هر چیز این کتاب را واجد ارزش و اهمیت می کند کلیت بحث این کتاب است که نقد و مجادله فکری و اندیشگی و فلسفی با دو مکتب بزرگ فکری و جهان بینی شناختی در تاریخ فلسفه است .
مکتب اول مکتب مطلق گرایی یا بنیان باوری است که با تکیه به نظریه فلسفی اصالت ماهیت بر این باور است که حقیقت استعلایی و متافیزیکی از ازل وجود داشته تا ابد وجود خواهد داشت و سقف ادارک و فهم انسان وصول و تحصیل ان حقیقت متعالی است . این جهان بینی برخلاف تصور جاری ، دو بار زایش داشته است یکبار در عصر اسطوره و ادیان و بار دیگر با ظهور مدرنیسم و مدرنیته ..و اتفاقا بنیان باوری و مطلق انگاری مدرن به مراتب خطرناک تر است زیرا مدرنیته با ادعای “مرگ خد”ا اغاز می شود اما بنیان گرایی جدید خدایی به مراتب مطلق اندیش تر یعنی انسان را جایگزین او می کند. فهم انسان خداگونه در مدرنیته غیر تاریخی ، بی زمان و جهان شمول انگاشته شده و “سوبژکتیویته ی استعلایی “جایگزین خدای بالانشین اسمانها شده است . متفکران اومانیست عصر مدرن مانند دکارت و کانت پیامبران این جهان بینی مطلق انگار هستند.
مکتب دوم که محصول نقدهای بنیادین نیچه و هایدگر و دیگران به مکتب اول است همان نسبی گرایی و چند پارگی است که تحت عنوان پست مدرنیسم مشهور و شناخته شده است که در برابر افراط مطلق انگاران و بنیان باوران دچار تفریط شکاکیت و نسبی اندیشی شده و به جایی می رسد که به هیچ امر مسلم و قطعی و حقیقت و واقعیتی باور ندارد و همه اباطیل و موهومات را واجد ارزش و اعتنا می داند به گونه ای که از این منظر در عالم معرفت سنگ روی سنگ بند نمی شود و هر یاوه گویی روشفکری دگر اندیش نامیده می شود.
نویسنده کتاب در پروژه فوکو پژوهی خود از زمانی که رساله دکتری خود را می نوشته از لابلای تفکرات و اندیشه های فوکو راه میانه و گره گشایی را استخراج کرده و آن هم گفتگوست . گفتگویی که فهم ما را از “خود فروبستگی” و جمود اعم از سنتی و مدرن و پست مدرن آن نجات می دهد و به عرصه “دیگر گشودگی” رهنمون می سازد. این گفتگو برخلاف اندیشه هگل در ذیل تاریخ و برای کشف روح تاریخ صورت نمی گیرد بلکه سازنده تاریخ است . این گفتگو فقط با دیگر انسانها نیست بلکه با دیگر متون و اشیا و میراث بجای مانده از گذشتگان است . از منظر امروز به دیروز نگریستن نیست بلکه بازگشت به تبار و دیرینه تاریخی است به گونه ای که سیر ایجاد و تطور تاریخی را درک و فهم کنیم . چنین گفتگویی شاید بتوان ما را به دیدار با رخساره زیبای حقیقت موفق کند و حتی اگر این وصال دیریاب باشد دست کم ذهن و فهم ما را از چنگال بنیان باوری و مطلق انگاری از یک سو و چندپارگی و نسبی اندیشی به مبالات از سوی دیگر نجات می دهد. تنها گفتگوست که به ما تواضع و خشوع در شنیدن نظرات و ارا و دیدگاههای دیگران می بخشد در عین حال ساده انگاری و زود باوری را در پذیرش بی دلیل و بلا وجه انها می ستاند و ما را بیشتر از انکه در مقام رد و قبول ارای دیگران قرار دهد در مقام گفتگو و تعامل و تبادل نظر با انها قرار می دهد. اهمیت این بحث در جایی نمایان می شود که بدانیم همه جنایتها و جنگها ؛ فریب ها و نیرنگ ها؛ منازعات و ستیزها و سرکوب ها، پس رفتگی ها و فلاکتها که موجب خفت و خواری بشر در تاریخ شده محصول وضعیتی است که در ان گفتگو غایب است . بنده در رساله دکتری ام در تحلیل توسعه نیافتگی ایران همین منطق را در فقدان گفتگو در ایران بین نخبگان سیاسی و اقتصادی و فکری پژوهیده ام که شوربختانه هنوز ادامه دارد و همچنان براین باورم تنها راه برون رفت از وضع کنونی تشکیل “دولت ملی توسعه گرا” ست که از درون “گفتمان گفتگو” قابل استحصال است .
انچه بیان شد خوانش اجمالی بنده از اندیشه مطرح شده در کتاب مذکور است و طلاب و دانشجویان فلسفه و اندیشه را از مطالعه دقیق کتاب بی نیاز نمی کند . هرچند بر این باورم این کتاب کوچک ۲۰۰ صفحه ای برای فهمیده شدن نیازمند راهنمایی و تدریس و مباحثه است .
