دارالعلوم دیوبند
مقدمه:
دین مبین اسلام در قرن پنجم میلادی به شبه قاره‌ی هند راه یافت.
در قرن نوزدهم انگلستان با راه اندازی کمپانی هند شرقی آغاز به فعالیت کرده و در اواخر قرن نوزدهم استیلای خود را بر هندوستان مستحکم نمود. آن‌ها برای اجرای اهداف استعماری خود همه موانع را با بی رحمانه ترین روش‌ها از بین می‌بردند.
لارد میکالی جهت تغییر فرهنگ و مبارزه با تعلیمات اسلامی، از جانب انگلیسی‌ها مآموریت یافت تا از طریق آموزش و پرورش، افکار نسل آینده را عوض نموده و زمینه را برای پذیرش مسیحیت آماده نماید.
اولین رویارویی مسلمانان و انگلیسی‌ها
در سال ۱۸۵۷ جنگ سختی میان انگلیسی‌ها و مسلمانان درگرفت که پیروزی در این نبرد از آن انگلیسی‌ها شد. آن‌ها در دهلی و دیگر شهرهای هند حمام خون به راه انداختند، علما و رهبران انقلاب را تحت تعقیب قرار دادند، برخی را کشتند و برخی را هم در جزیره اندمان در اقیانوس هند که از نظر آب و هوایی بسیار نامناسب بود تبعید کردند.
انگلیستان تمامی موقوفات، مستغلات و منابع درآمد مدارس اسلامی را مصادره کرد و جهت نابودی مراکز اصلاح، دعوت، تعلیم و تربیت وارد عمل شد تا بدین ترتیب مسلمانان در گذر زمان جاهل و ناآگاه بار آیند و جهت دهی آن‌ها به سوی مسیحیت تعریف شده به آسانی صورت پذیرد. بدین ترتیب علما و سکان داران کشتی اسلام، همه راهکارهایی را که به حفاظت از کیان اسلام و عقیده اصیل اسلامی در این کشور کمک می‌کرد را مورد بحث و بررسی قرار دادند و سرانجام به این نتیجه رسیدند که تنها راه حل، راه اندازی مدارس و مراکز آموزش علوم اسلامی با حمایت و پشتیبانی توده مردم مسلمان است و بدین ترتیب اولین جرقه تأسیس دارالعلوم دیوبند زده شد.
روستای دیوبند:
دیوبند نام روستایی است که دارالعلوم دیوبند در آنجا تآسیس شد. این منطقه در آن زمان ویژگی خاصی نداشت اما به برکت همین مدرسه، توسعه و شهرت یافت. نام و آوازه دیوبند در مدت کوتاهی در شبه قاره هند و حتی در سرزمین‌های دیگر نیز منتشر شد.
در ۱۵۰ کیلومتری شمال دهلی پایتخت هند واقع شده و ۵۵ در صد جمعیت آنرا مسلمانان تشکیل می‌دهند.
امروزه دیوبند به شهر تبدیل شده است و به یمن دارالعلوم دیوبند شهرتی جهانی یافته است.
دارالعلوم دیوبند:
دارالعلوم دیوبند در بدو تأسیس “مدرسه عربیه اسلامیه” نام داشت در مدت کوتاهی پیشرفت چشم گیری کرد و جایگاه علمی، فرهنگی و اجتماعی بی بدیلی میان مردم پیداکرد تا جایی که امروزه به نمادی برای شناخت مسلمانان و هویت اسلامی آنان در هند تبدیل شده است. مدارس و دانشگاه‌های زیادی بر اساس تفکر دارالعلوم دیوبند در هند و کشورهای دیگر راه اندازی شده که خود را به آن منسوب می‌کنند.
بنیان گذار دارالعوم دیوبند:
بنیان گذار دارالعلوم دیوبند، امام محمد قاسم نانوتوی است. ایشان در سال ۱۸۳۱ م در شهر نانوته از توابع شهرستان سهارانپور به دنیا آمد و در سال ۱۸۸۰ م و در ۴۹ سالگی وفات نمود.
ایشان تقریبآ دارای ۳۰ تألیف و اثر برجسته علمی هستند و در دفاع از آیین اسلام مناظره‌های مختلفی با مسیحی و هندو داشته است که پس از چند مرحله آنان را شکست دادند.
اولین دانش آموخته دارالعلوم دیوبند:
علامه محمود الحسن دیوبندی، اولین دانش آموخته این دارالعلوم بود که در سال ۱۸۷۳ م فارغ التحصیل شده و در همان جا تدریس را آغاز کرد. محمود الحسن که به شیخ اله‌اند معروف است برای آزادی هند از چنگال استعمار انگلیس در سال ۱۹۰۵ م یک برنامه جامع طراحی و تصمیم گرفت برای اجرای آن ازحکومت افغانستان و امپراتوری عثمانی کمک بگیرد. ایشان در صدد بود که با یک برنامه دقیق و حساب شده، درست زمانیکه بریتانیا در مناطق مختلف مشغول مقابله با نیروهای متفقین در جنگ جهانی اول است، با کمک قبایل آزادیخواه مسلمان و پشتیبانی دولت عثمانی و هم پیمانانش، به مواضع دولت انگلیسی هند حمله کند. اما در پی شکست دولت عثمانی در جنگ جهانی اول و دستگیری شیخ اله‌اند توسط شریف حسین(امیر مکه که علیه امپراتوری عثمانی به پا خواسته و با انگلیس هم پیمان شده بود- و خیانت برخی افراد دیگر، این برنامه عملی نشد.
ویژگیهای درالعلوم دیوبند:
۱-دارالعلوم دیوبند اولین دانشگاه اسلامی داخلی، در تاریخ سرزمین هند به شمار می‌آید.
۲- اعتدال و میانه روی در پیروی از مذهب و احترام گذاشتن به همه‌ی مذاهب فقهی معروف نزد اهلسنت و دامن نزدن به اختلافات فروعی
۳- ترویج عقیده صحیح منقول حضرت رسول (ص- که از طریق صحابه، تابعین و پیروان نیک و صالح آنان نقل شده است.
۴- مبارزه علیه بدعت‌ها، خرافات، اعتقادات ناجایز و مخالف موازین شرع نسبت به انبیاء، اولیا و صالحین.
۵- پایبندی به مسائلی چون، داشتن زندگی ساده و بی آلایش، پایبندی به آداب شریعت اسلامی، انتخاب سیمای علما و جهاد در راه حق.
۶- توجه و پایبندی مداوم و دقیق بر احکام و فرایض اسلامی، به‌ویژه ادای نماز با جماعت در اوقات آن.
۷- دارالعلوم آنقدر که به باطن اهمیت می‌دهد به ظاهر اهمیت نمی‌دهد بر همین اساس از تبلیغات پرهیز نموده و فعالیت خود را به دور از هر گونه هیاهو و سر و صدا انجام می‌دهد.
اهداف تأسیس دارالعلوم در اولین اساسنامه آن:
۱- آموزش قرآن و سنت
۲- تبلیغ دین و حفاظت از آن با زبان و قلم
۳- تربیت طلاب بر اساس اعمال و اخلاق اسلامی
۴- تلاش برای جلوگیری از مداخله حکومت در امور دینی و صیانت از آزادی و استقلال علم و اندیشه
۵- تأسیس مدارس و مکاتب دینی در جاهای مختلف با هدف نشر علوم اسلامی و ایجاد ارتباط میان آن‌ها و دارالعلوم
خدمات علمای دیوبند:
۱-تدریس، تألیف، وعظ، ارشاد و روزنامه نگاری
۲- آشنا کردن مردم با تعالیم صحیح اسلامی که خالی از شرک، بت پرستی، بدعت و خرافات است.
۳- ترغیب و تشویق مردم و تلاش برای حذف عادات و رسوم جاهلی ای که شیطان آن‌ها را با تزیین و آرایش نیکو جلوه می‌دهد.
۴- ایجاد شبکه گسترده مدارس عربی اسلامی و تبدیل آن‌ها به قلعه‌های مستحکم جهت صیانت ازحریم اسلام
۵- مبارزه با حملات فکری صلیبیون و تهاجمات و شبهه افکنی های مخالفان اسلام
۶- ریشه کن نمودن بدعت‌ها و خرافاتی که به نام اسلام سر بر آورده‌اند
۷- تلاش برای از بین بردن اقدامات استعمار بریتانیا در جهت تغییر افکار مسلمین
۸- مبارزه علیه استعمار، تا جایی که توانستند هند را از لوث استعمارگران پاک نمایند
نگاهی گذرا به دستاوردهای دارالعلوم دیوبند:
۱- دارالعلوم دیوبند جامعه اسلامی هند را از پیشروی خرافات و بدعت‌ها که به سبب مجاورت با هندوهای بت پرست به آن سرایت کرده بود، پاکسازی کرد.
۲- علمای دیوبند در مقابله با فتنه دشمنی با خلفای راشدین و صحابه، که گروهی در طول تاریخ اسلام به آن دامن زدند، به پا خواستند و در این جبهه از هیچ کوششی فروگذار نکردند.
۳- دارالعوم تلاش‌های خود را در راستای نشر دین و عقیده صحیح، دعوت الی الله (ج-، بازگشت مسلمانان به کتاب و سنت، روی آوردن آنان به سوی مساجد، تصحیح ارتباط میان بندگان با الله (ج- و تجدید ایمان متمرکز نموده است.
۴- دارالعلوم با مسلمانان هند در ارتباط دائم و مستمر است و به جهت دهی آنان در قضایای مختلف می‌پردازد و برای رفع مشکلات آنان در حد توان چاره اندیشی می‌کند.
۵- علمای دیوبند امروزه نیز همانند گذشته، مشارکت فعالی در عرصه رهبری سیاسی کشور دارند. بر همین اساس دولت‌های متعددی که پس از استقلال، زمام امور را در این کشور به دست گرفتند، برای رهبری سیاسی‌شان جایگاه ویژه ای قائل‌اند و دیدگاه‌های آنان را در محافل حکومتی به‌ویژه در مسائل مربوط به مسلمانان هند مورد توجه جدی قرار می‌دهند.
وضعیت کنونی دارالعلوم:
حجت الاسلام دکتر سید لطف الله جلالی معتقدند دارالعلوم دیوبند با آن شروع ضعیف اولیه امروز به مهم‌ترین جامعه علمی اسلامی هم به لحاظ اثرگذاری و هم به به لحاظ تعداد شعبات است که بیش از پنجاه هزار شعبه گوناگون دارد.
شهر دیوبند اکنون یک مرکز علمی متشکل از مجموعه مدارس است که افراد برای تردد بین دپارتمان‌ها و بخش‌های مختلف این مدرسه از اتوبوس استفاده می‌کنند.
این مدرسه اکنون فقط از هند و شبه قاره هند طلبه ندارد، طلاب اهل سنت افغانستان یا مستقیم طلبه دیوبندند یا غیرمستقیم به وسیله شعبه‌هایی که این مدرسه در پاکستان و افغانستان تحت تعلیم قرار می‌گیرند. حتی بر اساس آمارها دارالعلوم دیوبند تنها در ایران بیش از سی شعبه دارد.
به مکتب دیوبند، (الازهر هند- گفته می‌شود که الازهر مصر فقط به اندازه تنها یکی از بخش‌های مدرسه دیوبند است.
کشور هند دارای یک جمعیت حدود یک میلیارد و چند صد میلیون نفری است که از این میزان سیزده درصد آن یعنی حدود ۱۵۰ میلیون نفر مسلمان هستند، اگر از این تعداد ده میلیون شیعه باشند مابقی اهل سنت بوده و اکثریت، آنان تحت پوشش مدرسه دیوبند قرار دارند.
موضوعات مورد تدریس در دیوبند:
سه عنصر اصلی باید در آنجا مورد بحث و تدریس قرار گیرد که یکی قرآن بوده و دومین آن که بر اساس حدیث می‌باشد فقه حنفی است به نحویی که یکی از شرط‌های رفتن به مقاطع بالاتر تحصیلی، حافظ کل قرآن مجید است.
سومین عنصر مورد تدریس در این مدرسه معرفت، عرفان و تصوف است.
دیدگاه مکتب نسبت به دموکراسی و حکومت اسلامی چیست؟
پس از ورود مسلمین به شبه قاره هند در قرن پنجم میلادی، مسلمین اقدام به تآسیس حکومت اسلامی در این سرزمین نمودند و قرن‌ها در آنجا حکومت می‌کردند اما بعداز فروپاشی حکومت اسلامی در شبه قاره و روی کار آمدن یک حکومت غیر اسلامی، علمای دیوبندیه از دخالت در امور سیاسی و حکومتی دوری نورزیده و هم اکنون با مردم هند در ارتباط هستند و در حد توان به راهنمایی و مشاوره مسلمین در حل مسائل سیاسی و حکومتی می‌پردازند. دموکراسی و حکومت اسلامی که یک مسئله مهم و دارای اهمیت برای دیوبندیها و مجموعه اهل سنت و مخصوصآ فقه حنفی بوده است که گواه این گفته همان دخالت‌ها و جبهه گیری‌های علما نسبت به عملکرد رهبران حکومتی در مسائل مربوط به مسلمین است.
آیا دارالعلوم، تفسیر و تفکر درمورد قرآن را جایز می‌داند؟
جامعه اهل سنت و علمای دیوبند هیچگونه ممنوعیتی در ارتباط با تفسیر و تفکر حول قرآن مجید نداشته و علاوه بر منابع تفسیری که خودشان تآلیف نموده‌اند، مجالس تفسیری به‌صورت سلسله وار در مراکز تعلیم و مساجد خود برگزار می‌کنند که در این گردهمایی‌ها علاوه بر علما و اندیشمندان، مردم عادی نیز حضور داشته و به تفسیر سوره‌های و آیات قرآنی می‌پردازند. در حال حاضر نیز جلسات تفسیری دانشجویی با مدیریت مولوی محمد عثمان قلندرزهی (شیخ التفسیر-، به‌صورت دوره ای در درالعلوم خاش و همچنین کلاس‌های تفسیری که به‌وسیله دارالعلوم مکی زاهدان در مسجد عزیزه و نیز مسجد امام جعفر صادق (ع- و …. به‌صورت هفتگی برگذار می‌گردند.
دیدگاه این مکتب در ارتباط با انقلاب اسلامی چیست؟
در ابتدا علما، رهبران و مجموعه اهل سنت نسبت به انقلاب اسلامی ایران دیدگاه مثبتی داشته و به آن با یک دید کلی گرایانه و در قالب یک انقلاب که مربوط به کل جهان اسلام است می‌نگریستند اما پس از گذشت مدتی این دیدگاه تغییر کرده و اکنون انقلاب اسلامی ایران را یک انقلاب شیعی می‌دانند تا یک انقلاب مربوط به کل جهان اسلام و انقلابی که اهل سنت هم شامل آن باشد.
دیدگاه و عکس العمل دارالعلوم در ارتباط با مذهب شیعه چیست؟
اعتدال و میانه روی در برنامه کلی دیوبندی ها و مجموعه اهل سنت قرار دارد به نحوی که در کشور ترکیه، که اکثریت مسلملنلن این کشور سنی و حنفی مذهب هستند، بر اساس طرحی از داوود اغلو بنام عثمانی نو، که در آن هیچ یک از مذاهب و فرق اسلامی نسبت به دیگری برتری نداشته و به‌طور یکسان و در کنار هم امور مربوط به مذهب خویش را تعلیم و به اجرا بگذارند. علمای اهل سنت اعلام کردند که اگر تشیع لحن تند و بدگویی نسبت به خلفای صدر اسلام و ام المومنین حضرت عایشه (س-، را از منابع و گفتار خود حذف کند هیچگونه مشکلی با شیعه ندارند فقط اختلاف بزرگ میان شیعه و اهل سنت همین بدگویی و لحن ناشایست نسبت به خلفا و حضرت عایشه(س- است که مجموعه اهل سنت نسبت به آن به‌شدت حساس هستند ولی متآسفانه این مهم هنوز به وقوع نپیوسته است.
نگاه کلی مکتب دیوبند نسبت به غرب چیست؟
با توجه به قضیه لارد میکالی و مآموریت ایشان که همان تغییر افکار مسلمین بوده، نگاه دیوبندی ها نسبت به غرب و مخصوصآ انگلستان یک نگاه منفی بود اما بعد از خارج شدت شبه قاره از چنگال استعمار، هم اکنون دیدگاه نسبت به غرب دارای دو بخش می‌باشد که بعضی از علما یک نگاه تجزیه و تغذیه نسبت به غرب دارند بدین صورت که، لازم است مسلمین از علوم و فنون در راستای رفاه مردم استفاده نمایند اما از مسائل و اموری که در تناقض با تعلیمات دین اسلام است بپرهیزند، مثلآ مسئله بانکداری اسلامی برای اولین بار توسط علمای دیوبندی مورد تآیید قرار گرفت در ضمن تعداد محدودی از علما نیز هستند که هم اکنون یک نگاه منفی نسبت به غرب دارند و مخالف برقراری ارتباط با غرب هستند(سنت گرایان-
رابطه دیوبند با وهابیت:
اکثردیوبندیه به شدت مخالف تفکر وهابیت هستند. به تعبیری دیگر، یک تقابل فکری جدی میان دیوبندیه و علمای وهابیت وجود دارد و بسیاری از نقدهای جدی را دیوبندیه بر وهابیت آوردند. کتاب بسیار مشهور (المهند علی المفند- توسط مولانا خلیل احمد سهارانپوری در حدود هشتاد سال قبل در رد وهابیت نوشته، وبیشتر از بیست تن از علمای طراز اول دیوبند آن را امضا کردند همچنین افرادی که تابع فقه حنفی بوده و در مکتب دیوبندیه درس خوانده‌اند به شدت با گفته‌های وهابیت مخالف‌اند و از ادعاهای آن‌ها ناراحت می‌شوند..
در مجموع دیوبندی ها جبهه گیری عمیق و سر سختانه با وهابیت دارند و به لحاظ فکری اختلافات شدیدی میان آن‌ها برقرار است.
رابطه دیوبند و جماعت تبلیغ:
لازمه شناسایی ارتباط میان دیوبند و جماعت تبلیغ، بازگشت به ماهیت و برنامه مکتب دیوبند است. علمای دیوبند با پی بردن به برنامه بلند مدت انگلستان، جهت تغییر افکار مسلمین و به تعبیری مبارزه فرهنگی و دینی، اقدام به مقابله به مثل نموده و تبلیغ را در برنامه کاری خود قرار دادند. برای اجرایی شدن برنامه فوق تعدادی از علما دور هم جمع شده و با رفتن به منازل و مساجد، شروع به وعظ نموده و مردم را تشویق به خودسازی و ادامه این برنامه نمودند که هم اکنوم ما شاهد ایجاد مراکزی هستیم که اختصاصآ کار تبلیغ را به دور از دخالت در مسائل سیاسی و تفرقه آمیز انجام می‌دهند و نتیجه آن علاوه بر خودسازی مسلمین، رفتن گروه جماعت تبلیغ به قاره‌های آفریقا، اروپا، و همچنین آمریکاست جهت تبلیغ دین مبین اسلام.
منابع:
۱- اندیشه دینی و شیوه عملی علمای دیوبند – تألیف: حضرت عبدالحکیم الاسلام مولانا قاری محمد طیب – رح
۲- مجله ندای اسلام: فصلنامه فرهنگی-اجتماعی، سال چهارم، شماره دوم ۱۳۹۲
۳- مکتب دیوبند و تآثیر آن بر بلوچستان (پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد آقای عبدالغفور دورانی)
۴- رویاروی اندیشه اسلامی و اندیشه غربی در جهان اسلام
۵- بزرگ مردان اندیشه و تاریخ (بخش اول-
۶- مصاحبه با دکتر غلام حسین جهانتیغ
+ استاد مربوطه: دکتر امیر دبیری‌مهر
+ تهیه‌کنندگان: عبدالغنی شه‌بخش، مالک شه‌بخش شعار پیکر، بهزاد هاشم‌زهی و مهران رودینی
+ ویراستاری و انتشار: فتحی
+ تبصره مهم: نوشته‌های مندرج در سایت جهان‌سوم، نتیجه پژوهش دانشجویان است و نه تنها خالی از اشکال نبوده بلکه لزوماً مورد تأیید استاد و مدیر سایت نیست و گردانندگان سایت نیز از نقدهای مخاطبان استقبال می‌کنند.
