این کتاب یک کتاب نیست!
![](https://www.dabirimehr.ir/wp-content/uploads/2023/01/images.png)
قرارداد اجتماعی (متن و در زمینه متن)
نویسنده: ژان ژاک روسو – مترجم: مرتضی کلانتریان
هیئت تحریریه: ژرار شومین، آندره سنیک، کلود مورالی، ژوزه مدینا
ناشر: آگاه، چاپ ششم (آگه، چاپ اول)، ۱۳۹۲
۵۸۰ صفحه، ۲۳۰۰۰ تومان
بیشتر کتابها در افزایش آگاهی و معرفت انسان چندان دستِ پر نیستند و بعد از خواندن همه صفحات و تکاندن کل کتاب فقط چند نکتهای بر کف دست خواننده باقی میگذارند. اما گاهی هم در میان انبوه کتابهای گوناگون، برخی آثار، بسیار بخشنده ظاهر میشوند. یکی از آنها همین کتاب فعلی است. این کتاب بهقدری سخاوتمند است که بدون هیچ اغراقی هر صفحه آن خواندنی و آموزنده است و در سراسر آن نکات بسیار مفید و جالب، فراوان به چشم میخورد.
صدالبته که از آثار ژان ژاک روسو (۱۷۱۲-۱۷۷۸م.) (۱) چنین ویژگی ممتازی انتظار می رود. با اینکه آثار روسو در باب فلسفه سیاسی از جهت کمیت چندان قابلملاحظه نیست اما نبوغ او در فصاحت و بلاغت شگفتانگیز و سبک نگارش او مبهوتکننده است. همین باعث شده که برداشتهای متنوعی از سخنان او صورت گیرد. همچنین نیز غنا و پیچیدگی آثار او موجب تفسیرهای بسیار متفاوت شده است. کتاب قرارداد اجتماعی نیز علیرغم اینکه کتاب کوچکی است اما موردتوجه همه فیلسوفان سیاسی بعدی و بسیار اثرگذار بود و همچنان نیز موافقان و مخالفان زیادی دارد. به همین دلیل از زمان انتشارش واکنشهای زیادی را برانگیخت.
بهعنوان نمونه کانت، آن فیلسوف بزرگ و سترگ، شیفته اندیشههای اخلاقی روسو بود. لرد اکتن (۲)، اندیشمند انگلیسی قرن نوزدهم، بر این باور است که روسو با قلم خود تأثیری گذاشت بیش از ارسطو یا سیسیرون یا آگوستین قدیس یا توماس آکویناس قدیس یا هر انسان دیگری که پا به عرصه هستی نهاده است. در مقابل، مادام دو استال بانوی فاضل و نامدار فرانسوی با نگاهی کاملاً منفی گفته است روسو هیچ چیز تازهای نگفت اما همه چیز را به آتش کشید. همچنین آیزایا برلین روسو را یکی از کسانی میداند که به آزادی بشریت خیانت کردهاند. (۳)
مگر روسو چه گفت که اینگونه مورد مدح و ذم اندیشمندان بزرگ قرار گرفت؟ روسو عقیده دارد که انسان ذاتاً خوب است و اگر در وضع طبیعی خود و در دامان طبیعت باقی میماند هیچکدام از بلایا و مصائبی که در تاریخ بر انسان رفته است پیش نمیآمد. این دیدگاه او تبعات و لوازم اجتماعی و سیاسی متعددی دارد. اندیشه سیاسی او بهطور خلاصه بر دو پایه استوار است. یکی اینکه وضعیت طبیعی توسط جامعه مدنی تباه شده است و دوم اینکه جامعه مدنی در صورتی قابلقبول و قابلدوام است که بر اساس قرارداد اجتماعی نهاده شده باشد. با اینکه روسو همه مفاسد و بدبختیهای انسان را از تمدن و زندگی اجتماعی میداند نیک متوجه است که بازگشت به وضعیت طبیعی نخستین ممکن نیست. لذا در پی آن است که ترتیبی در وضعیت اجتماعی داده شود که انسان در عین بهرهمند بودن از مزایای تمدن تا آنجا که امکانپذیر است به وضعیت طبیعی نزدیک شود و تا حدودی از خوبی و خوشی و آزادی طبیعی برخوردار باشد. برای تحقق این هدف دو چیز لازم است؛ یکی تنظیم وضعیت اجتماعی و دوم تربیت انسانها. کتاب قرارداد اجتماعی متکفل اولی و کتاب امیل به دومی میپردازد. اگر انسان طبیعتاً خوب است این نه جامعه بلکه نهادهای بد است که او را به سوی بدی سوق میدهد؛ پس بر عهده قرارداد اجتماعی است که نهادهای خوب ایجاد کند و نشان دهد که میتوان به نحو سالمی بر انسان حکومت کرد.
البته روسو در نظر داشت به دلیل اهمیت این بحث کتاب کلانی با عنوان نهادهای سیاسی بنویسد اما هرگز موفق به اتمام آن نشد و قرارداد اجتماعی قسمتی از آن کتاب است. خود او نیز در کتاب مشهور اعترافات در همین زمینه میگوید: «از میان آثار مختلفی که فکر نوشتن آنها در سرم بود، نهادهای سیاسی من اثری بود که از مدتها پیش درباره آن میاندیشیدم. اثری که بیش از همه با سلیقهام سازگار بود و میل داشتم در تمام طول زندگیام روی آن کار کنم. اثری که اعتبار و حیثیت من به آن بستگی داشت… از آن زمان به بعد دیدگاههای من با بررسی تاریخی اخلاق وسعت بیشتری پیدا کرد. متوجه شدم همه چیز به نحوی قاطع با سیاست ارتباط دارد و از هر زاویهای بنگریم هر ملتی چیزی جز آنچه حکومت آن ملت میخواهد نخواهد شد.» در هر صورت قرارداد اجتماعی تنها کتابی است که از روسو در این موضوع باقی مانده است.
فصل اول قرارداد اجتماعی با این عبارت مشهور آغاز میشود که دغدغه روسو را بهخوبی نشان میدهد: «انسان آزاد آفریده شده است، اما همهجا در بردگی به سر میبرد. بعضیها خود را صاحباختیار دیگران میدانند حالآنکه خود از آنها بردهترند. این تغییر چگونه صورت گرفته است؟ نمیدانم. چه چیزی میتواند این امر را مشروع جلوه دهد؟ تصور میکنم بتوانم به این پرسش پاسخ دهم.» قرارداد اجتماعی بهطورکلی از چهار بخش تشکیل شده است که عنوان هر کدام از آنها کتاب است و هر کتاب نیز شامل چند فصل است. روسو در این چهار بخش یا کتاب تقریباً همه موضوعات مرتبط با فلسفه سیاسی را مورد بحث و بررسی قرار داده و در آنها موضعگیری کرده و نظر خاص خود را بهصراحت گفته است. همچنین او در سراسر کتاب با فیلسوفان پیش از خود همچون افلاطون، ارسطو، ماکیاولی، هابس، گروسیوس، مونتسکیو و… رو در رو میشود و گاه سخت به آنها میتازد.
چاپ فعلی علاوه بر متن قرارداد اجتماعی افزوده بسیار مفصلی تحت عنوان «در زمینه متن» دارد که هیئت تحریریه آن را تهیه کردهاند و ارزش کتاب را چند برابر افزوده است. تنظیم کتاب به این صورت است که ابتدا متن قرارداد اجتماعی ذکر میشود و سپس در ذیل آن، متونی از سایر فیلسوفان بزرگ در باب آن موضوع میآید. برای مثال پس از اینکه اولین صفحه از کتاب اول قرارداد اجتماعی ذکر میشود در ذیل آن نوشتههایی از متون منتسکیو، هیوم، افلاطون و کانت آورده شده است. در سایر بخشها نیز به تناسب هر موضوع سخنان دیگر فیلسوفان میآید. این رویه تا پایان کتاب ادامه مییابد و متون برگزیدهای از همه متفکران بزرگ سیاسی غرب ذکر میشود؛ کسانی چون ارسطو، افلاطون، آگوستین، ماکیاولی، هابز، دکارت، لاک، هیوم، اسپینوزا، پاسکال، دالامبر، ولتر، کانت، هگل، مارکس، پوفندورف، میل، آلتوسر، آرنت، فروید، فوکو و… و خواننده در عین مطالعه کتاب قرارداد اجتماعی با مهمترین دیدگاههای سایر فیلسوفان بزرگ از دوران باستان تا قرن بیستم آشنا شده و فرصت مقایسه آنها را نیز پیدا میکند و بدین ترتیب سیر و سیاحتی مفصل در باب آرا و اندیشههای گوناگون خواهد داشت.
کتاب برای همگان قابلاستفاده است. هم دانشجویی که خواهان افزایش آگاهی و معرفت و گسترده کردن افق علمی خود است و هم استادی که در پی نکات و ظرایف و مطالب تکمیلی در زمینه کاری خود میباشد. اهلفن از نکات فراوان و بسیار جالب و جذاب آن میتوانند جهت یافتن موضوعهایی برای کارهای پژوهشی اصیل استفاده کنند. از مزیتهای این چاپ آن است که برخلاف بسیاری دیگر از کتابهای اینچنینی از اصل فرانسوی ترجمه شده است و لذا میتوان بهدقت مفاهیم و مطالب آن اعتماد بیشتری داشت. مترجم مقدمه کوتاه و مفیدی در باب اندیشه سیاسی روسو آورده است. علاوه بر آن مقدمه روشنگر دیگری در همین زمینه از ژوزه مدینا نیز وجود دارد. در پی این دو مقدمه نوشته انتقادی کوتاهی از آندره سنیک در نقد روسو میآید که بسیار جالب و جذاب است. در پایان کتاب پیوستی مندرج است با عنوان «روسو و دیگران» که مجموعه یادداشتهایی از متفکران نامدار قرن بیستم است که در آنها اندیشههای روسو را با دیگر فیلسوفان سیاسی بزرگ قبل و بعد از او مقایسه و بررسی کردهاند که بسیار مفید و خواندنی است.
کتاب نمایه بسیار خوبی دارد که علاوه بر اعلام شامل اصطلاحات کلیدی فلسفه سیاسی نیز هست که برای خوانندگان حرفهای، پژوهشگران و دانشگاهیان بسیار مفید و راهگشا است. خلاصه آنکه بیجهت نیست که خود روسو نیز درباره این کتاب گفته است: «قرارداد اجتماعی کتابی است برای تمام دوران.»
پینوشت:
۱- برای آشنایی با زندگی، آثار و افکار ژان ژاک روسو این کتاب منبع بسیار خوبی است:
کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، جلد ۶، ترجمه اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، تهران:انتشارات سروش و علمی و فرهنگی
۲- لرد اکتن (۱۸۳۴-۱۹۰۲) مورخ، سیاستمدار و نویسنده بود. او همان کسی است که این جمله مشهور را گفته است: «قدرت فساد میآورد و قدرت مطلق، فساد مطلق.»
۳- تفسیر انتقادی و خواندنی آیزایا برلین از اندیشههای سیاسی و اجتماعی روسو در این کتاب آمده است:
برلین، آیزایا، آزادی و خیانت به آزادی، ترجمه عزتالله فولادوند، تهران: نشر ماهی
+ منبع: وبسایت الف
+ بازنشر از: فتحی