ابعاد برون مرزی اندیشه سیاسی امام خمینی

به نام خدا

اندیشه های امام خمینی (ره)

برنامه ی زاویه

قسمت یازدهم : ۱۲/۰۳/۱۳۹۵

مهمانان : دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان (رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)

           دکتر توفیق اسداف (پژوهشگر علوم دینی از کشور آذربایجان)

مجری کارشناس : دکتر امیر دبیری مهر

دکتر دبیری مهر : در ایام سالگرد ارتحال امام خمینی بنیان گذار جمهوری اسلامی هستیم. در اندیشه امام خمینی ما با سه اسلام مواجهیم :

اسلام ارتجاعی، اسلام آمریکایی و اسلام ناب. مبتنی بر همین اسلام ناب است که نظام جمهوری اسلامی ایران شکل می گیرد. یکی از اهداف امام در حوزه بین المللی و حوزه برون مرزی شیوع و گسترش این قرائت از اسلام و شکل گیری نظام سیاسی شبیه نظام جمهوری اسلامی ایران بود. اما در سه چهار دهه گذشته این اندیشه با مبانی مختلفی رو به رو بوده است که جای تامل و بررسی دارد.

دکتر ترکمان :  ضمن تسلیت و گرامیداشت ۱۵ خرداد باید بگویم نکته ی مهم در زندگی امام بحث تکلیف مداری است. از سال ۱۳۲۲ هجری که امام کمتر از ۴۰ سال سن داشتند احساس کردند شخصی به نام علی اکبر حکمی زاده کتابی را تحت عنوان “اسرار هزار ساله” نوشته است. در نتیجه درسشان را تعطیل کردند و در پی پاسخ به این کتاب بر آمدند و تکلیفشان را در این دیدند که شبهاتی که در این کتاب در خصوص اسلام مطرح شده است را پاسخ دهند. حضرت آقا در دیدار با اعضای هیات دولت در سال ۷۳ فرمودند که من یک بار از امام پرسیدم که شما از کی به فکر تاسیس انقلاب اسلامی افتادید؟ امام فرمودند که من در هر زمانی هر تکلیفی را تشخیص دادم انجام داده ام و نتیجه اش انقلاب اسلامی شد. حضرت امام به دنبال انجام تکلیف بودند و در نهایت به انقلاب اسلامی منجر شد که چشم همه جهانیان را به سوی خودش جلب کرد. این نکته را نباید از زندگی حضرت امام پنهان نگاه داریم که در زمانی که ایشان انقلاب را شروع کردند برخی به ایشان نامه نوشتند که ای ابوذر کمی آرامتر و امام در پاسخ به آنها نوشتند که ای سلمان تو کمی تندتر. در خصوص حقیقت انقلاب هم اعتقاد داشتند که عالم اسلامی وظیفه دارد احکام اسلامی را اجرا کند چرا که این احکام برای کتاب نیامده بلکه برای اجرا آمده و در قالب حکومت باید احکام اجرا شوند. با آمدن خودشان قرائت جدیدی را از اسلام آوردند. تا آن زمان خیلی ها تصور می کردند اسلام فردی است و هر کسی در خانه خودش می تواند یک مسلمان تمام عیار باشد. اما امام اسلام را یک اندیشه اجتماعی مطرح کردند که برای حرکت انسانها در جامعه و هدایت آنها به سمت سعادت برنامه دارد و فرامرزی است. اساسا دین فرامرزی است و انقلاب اسلامی هم که متاثر از دین است قطعا فرامرزی است.

دکتر اسداف :  در آستانه ماه رمضان هستیم که بهترین فرصت برای مناجات شعبانیه است. حضرت امام بسیار بر بحث معنویت و دعای شعبانیه تاکید داشتند و فرموده بودند که هیچ امام معصومی نداریم که این مناجات را نخواند. این دعا که خدایا کمال انقطاع را به من عطا کن خودش به این مرحله رسیده بود. مهم ترین رمز موفقیت امام در این بود که فقط از خدا می ترسید و همین مساله انقلاب را ارزشی کرد. حضرت امام هنگام سیاست یک فرد قوی است و از طرفی هم یک عارفی است که چهار سفر عرفانی را طی کرده است و معتقد است عالم محضر خداست و در محضر خدا معصیت نکنید. در بحث فلسفه و مبحث مشا که کاملا یک بحث عقلی است چنین تحلیل می کنند که عدل از هر کس صادر شود عدل است و بالعکس.

دکتر دبیری مهر : ما نمی خواهیم بحث توصیفی در این برنامه داشته باشیم. واقعیت این است که حضرت امام قرائت خاصی از اسلام ناب را مطرح کردند که گسترش یابد و می توانست نظام جامعی از اسلام باشد که فرامرزی است و منحصر به مرزهای ایران نخواهد بود. اگر این اندیشه واقعا می توانست در نقاط مختلف حاکمیت پیدا کند ما امروز پدیده ای مثل داعش و جریانات ارتجاعی از اسلام را نداشتیم که مایه سرافکندگی جهان اسلام هستند. از سویی جریانات سکولار هم نداشتیم که زیاد اعتقادی به جامعه اسلامی ندارند. چرا این رویکرد حضرت امام آنگونه که مدنظر ایشان بوده است در عرصه جهانی با موانعی مواجه شده است و تحقق نیافته است؟

دکتر ترکمان : مرحوم آقای سید احمد زنجانی با امام دوست بودند. زمانی به منزل امام می روند و می بینند ایشان نیستند. یک قطعه شعری می نویسند و در آنجا می گذارند.

در سینه دلم گم شد تهمت به که بندم، غیر از تو در این خانه کسی راه ندارد.

امام روحیه بسیار لطیفی داشتند. زمانی که از دوران امام گذشته زمان زیادی نیست که انتظار داشته باشیم این اندیشه در تمام دنیا گسترش یابد. برای گسترش اندیشه ها این زمان کمی است. معتقدم در همین زمان کم فوق العاده گستردگی داشته است. نهضت های آزادی بخش سنی و شیعه علاقه زیادی به امام نشان دادند و از وی الگو گرفتند زیرا وقتی انسان از خودش رها می شود این حس ناخودآگاه به مردم منتقل می شود که او چیزی برای خود نمی خواهد. هر رهبری با این ویژگی ها مورد استقبال قرار گرفته است و خودش به تنهایی با جهان صحبت کرده است. تاثیر گذاری حوزه معرفتی و فرهنگی دو مرحله دارد :

تا گوش / از گوش تا دل.

شما ممکن است تا گوش یک نفر بتوانید پیامی را برسانید ولی هیچ ضمانتی ندارد تا دلش برود. امام آنچه که داشت نفوذ کلامش بود. به گونه ای بود که کلام را تا دل می برد.

دکتر دبیری مهر : در طول این چهار دهه علی رغم وجود موانع، تاثیر گذاری اندیشه های امام زیاد بوده است. همین سوال را از شما هم دارم. به طور مشخص در کشور و زادگاه شما اندیشه امام تا چه میزان نفوذ داشته است؟

دکتر اسداف : خود امام این دغدغه را داشتند. جملاتی در خصوص فرهنگ است که عظمت ایشان را نشان می دهد. ایشان معتقدند خوشبختی و بدبختی یک ملت در فرهنگ است. اگر فرهنگ یک ملت اصلاح شود آن ملت خوشبخت است و در جای دیگر به مشکلات آموزشی و فرهنگی اشاره می کند. در واقع تبلیغ و رسالت امام یک انقلاب ارزشی است. در تمام جهان وقتی متوجه میشوند شما از ایران هستید یکی از سوالات در خصوص امام است.

دکتر دبیری مهر : توفیقاتی که حاصل شده است را مفروض می دانیم. این که انقلاب اسلامی با نام امام در جهان شناخته می شود. اما چه موانعی بر سر گسترش آرای امام است؟

دکتر اسداف : اولین مشکل بحث روشی است. اندیشه های امام به نحو احسن در کل جهان گفته نشده است.

دکتر ترکمان : ارزشی بودن انقلاب بحث درستی است. در کشور ما انقلاب شد و مردم مسلح شدند ولی ناامنی رخ نداد بلکه مردم اخلاقی مسلح شدند. یک زمانی در بحث تاثیر گذاری هدفتان تاثیر گذاری است و یک زمانی هم اخلاقتان تاثیر گذاری است. به عنوان مقال در تربیت کودک هدفتان تربیت بچه است و خود را فراموش می کنید و یک زمانی هم می خواهید نتیجه رفتارتان تربیت بچه باشد. کار امام از نوع دوم بود. ایشان اصلاح جامعه را هدف قرار ندادند بلکه نتیجه تعاملات و رفتارشان را به گونه ای قرار دادند که کسانی که امام را ندیده بودند نیز به جبهه رفتند و جنگیدند. این نوع تاثیر گذاری در دل مردم کار ابزاری نیست. فقط کلام تاثیر گذار بود و افراد برای شهادت آماده می شدند. چیزی که امروزه شما در نیجریه، لبنان و عراق می بینید. بسیاری از پیش بینی های امام مثل فروپاشی نظام شوروی به واقعیت پیوست.

جهالت مدرن یکی از موانع است. دوران چند خدایی به وجود آمده است. هم کسی که می کشد و هم کسی که کشته می شود میگوید خدا. تکنولوژی پیشرفت کرده است ولی درایت پیشرفت نکرده است و جهان از این مساله رنج می برد. کسانی که به اندیشه های ناب امام رسیدند نمی توانند آن را انکار کنند.

 وقتی یکی از سران در پاریس با ایشان ملاقات کردند گفتند : حرفهایی که من میزنم برای من نیست که عوضشان کنم مال اسلام است.

در افغانستان، روسیه، آسیای مرکزی امام به عنوان یک اندیشه در حال مطالعه است چرا که ایشان نوع جدیدی از قرائت اسلام را آوردند و آن اسلام ناب محمدی است. امام تمام چیزهایی که پس از اسلام تا کنون مغفول مانده اند را احیا کرد.

دکتر دبیری مهر : آرا و اندیشه های امام متنوع است. کدام یک از آرای امام در دنیا می تواند برای معرفی امام در دنیا مزیت مطلق داشته باشد؟ کدام رگه از اندیشه امام و ویژگی فکری ایشان در دنیا واجد جذابیت است که می تواند موانع را از پیش رو بردارد؟

دکتر اسداف : تشیع که افکار امام از آن ریشه می گیرد با دو ویژگی شناخته می شود. بحث عقلانیت و معنویت. شیعه بودن یعنی عقلانیت و معنویت. امام با خودسازی و خودشناسی به جلو رفت. بعضی خصوصیات از سوی خداوند است. سلیم القلب بودن امام بود که باعث می شد مردم ایشان را باور کنند.

 جهالت مقدس یعنی چه؟ یک نفر جاهل است و از طرف اسلام حرف می زند که خطرناک است و مانع است. دنیا دنبال کرامت انسانی است. امام معتقد بود مردم کرامت دارند و بر کرامت انسانی تاکید می کرد. جمهوری اسلامی را نه بیشتر و نه کمتر توصیف می کرد. نه افراط و نه تفریط. کرامت انسانی مترادف با مردم سالاری است.

دکتر دبیری مهر : در صحیفه امام پر بسامدترین مفهوم واژه ی مردم است.

دکتر ترکمان : من قبول دارم. اما یک نکته ای را اضافه می کنم. در کتاب نهضت روحانیت در گفت و گوی امام با مرحوم حکیم در سال ۱۳۴۲ و در زمان تبعید امام در نجف می خوانیم که :

آیت الله حکیم معتقدند مردم از انقلاب حمایت نمی کنند ولی امام معتقدند مردم قطعا می آیند. این جمله نشان از اعتقادی است که ایشان به مردم داشتند و مردم را به عنوان ابزار نگاه نمی کردند. مردم، سالار هستند و نه ابزار. مردم سالاری دینی اگر توسعه و ترویج یابد؛ مردم می توانند در چهارچوب دین بر سرنوشت خود حاکم شوند. در جنبش های بیداری اسلامی حاکمیت جلوی خواسته مردم ایستاد و در نتیجه زود فروپاشیدند چرا که پیوند عاطفی بین مردم و حاکمیت نبود.

در دوران جنگ تحمیلی در کشور امنیت نبود ولی حس امنیت در اوج بود. در اندیشه های امام توجه به مردم در چهارچوب نگاه دینی و بحث کرامت انسانی بسیار دیده می شود. هنگامی است که می خواهید وضو بگیرید و شخصی یک لیوان آب را ۱۰۰ میلیون به شما می فروشد و آسیبی هم به زندگی شما وارد نمی شود؛ واجب است که وضو بگیرید ولی اگه منت گذاشت و پول نخواست این وضو حرام است. اسلام نمی خواهد کرامت انسانی زیر سوال برود.

دکتر دبیری مهر : غیر از مردم سالاری شما چه اندیشه ی دیگری از امام را در فضای برون مرزی واجد جذابیت می دانید؟

دکتر اسداف : وحدت اسلامی به سوی وحدت انسانی. ما باید متعالی تر از این فکر کنیم. امام در بحث های عرفانی به سمت کرامت انسانی می روند که همه انسانها با فطرت پاک متولد شده اند. تسلیم در برابر حق و حقیقت. اسلام یک دین است که انسانها را به کرامت انسانی دعوت می کند. بهتر است در بحث وحدت بیشتر فکر کنیم و به سوی مشترکات فرقه های دینی و سپس مشترکات انسانی برویم.

دکتر دبیری مهر : شما بر رحما بینیهم تاکید دارید، اما اشدا من الکفار هم در اندیشه امام جدی است. مرزبندی با نفاق و سکولاریسم جدی است. وقتی می خواهیم اندیشه های امام را ترویج دهیم نباید از  بخش های سلبی آن غفلت کنیم بلکه باید به درستی بیان شود. فقط ابعاد ایجابی جذاب نیست. جنبش های آزادی بخش و مقاومت در خاورمیانه نیز بر همین وجوه سلبی تکیه داشته اند.

دکتر ترکمان : توجه مطلق به یک بخشی غفلت از بخشهای دیگر را به دنبال دارد. ما به یک سری از ویژگی های امام توجه مطلق داریم و از یک سری نیز غفلت تام کرده ایم و جنبه سیاسی جنبه عرفانی را پوشش داده است. ما باید بتوانیم چهره ی امام را به طور همه جانبه به جهانیان نشان دهیم و نه فقط چهره سیاسی ایشان را. امام سیاست را به عنوان یک ابزار برای رسیدن به هدف استفاده کردند وگرنه شاید با آن روحیه عرفانی که داشتند هیچ وقت به سمت سیاست نمی رفتند.